سوغات | فروشگاه تخصصی آنلاین سوغات
نویسنده: تیم نویسندگان و تحریریه سوغات 
شب یلدا یا شب چله؟
شب یلدا یا شب چله یکی از کهن‌ترین جشن‌های باستانی است که اقوام ایرانی، افغان، تاجیک و ازبک آن را جشن می‌گیرند. زمان آن بین غروب آفتاب آخرین روز پاییز تا طلوع آفتاب اولین روز زمستان است.
معنی چله و یلدا
این دو واژه با خاستگاه فرهنگی متفاوت، به سنت‌های ایرانیان راه یافته‌اند؛ «چله» ریشه در آیین‌های کهن ایرانی دارد در حالی که «یلدا» با ورود مسیحیت و زبان سریانی به ادبیات فارسی پیوند خورده است.
چله واژه‌ای فارسی است؛ این واژه از عدد ۴۰ گرفته شده که در فرهنگ ایرانی نماد کمال، تکامل و گذر زمان محسوب می‌شود. چله در دوران هخامنشیان و مادها استفاده می‌شد.
از آن‌جا که شب چله مصادف با انقلاب زمستانی و پایان بلندترین شب سال است، ایرانیان شب یلدا را به عنوان لحظه تولد دوباره خورشید جشن می‌گرفتند.
از سوی دیگر، واژه «یلدا» ریشه‌ای سریانی – از زبان‌های آرامی، مربوط به تمدن‌های بین‌النهرین، در مناطقی از عراق، سوریه و ترکیه امروزی – دارد و به معنای «تولد» یا «زایش» است و چله هم از آن روست که چهل روز اول زمستان را “چله بزرگ” و بیست روز بعد از آن را “چله کوچک” نامیده‌اند.
این واژه در دوران ساسانیان و با ورود مسیحیت به ایران رایج شد. مسیحیان ساکن ایران که به زبان سریانی سخن می‌گفتند، از واژه «یلدا» برای اشاره به تولد عیسی مسیح و به‌طور ضمنی، به زایش خورشید نو در طولانی‌ترین شب سال استفاده می‌کردند.
با گذشت زمان، واژه «یلدا» در کنار واژه اصیل فارسی «چله» رایج شد. بنابراین، اگرچه مفهوم اصلی جشن با تولد دوباره خورشید و پایان تاریکی مرتبط است اما استفاده از واژه «یلدا» تحت تاثیر فرهنگ و زبان مسیحیان سریانی‌زبان وارد زبان فارسی شده و به‌تدریج رواج یافته است.
در ایران باستان، به‌ویژه در دوره هخامنشیان و ساسانیان، مفهوم هفته هفت‌روزه مانند امروز وجود نداشت. هر ماه ۳۰ روزه بود و هر روز آن نامی منحصر به خود داشت. مثلا، روز اول «هرمزد» (اهورامزدا)، روز دوم «بهمن» (ایزد خرد) و روز سوم «اردیبهشت» (ایزد راستی) نامیده می‌شد.
در گاه‌شمار باستانی همچنین هر سال ۱۲ ماه داشت که نام هر یک با فصل و طبیعت هماهنگ بود؛ مانند «فروردین»، «اردیبهشت» و «خرداد. این تقسیم‌بندی نشان از پیوند عمیق تقویم ایرانی با طبیعت و تغییرات فصلی دارد.
شب یلدا را شب میلاد خدای خورشید، عدالت، پیمان و جنگ هم می‌دانند. درباره آن دو روایت عمده رایج است.
اول آنکه در این شب مهر، میترا یا آن‌چنان که در اوستا و نوشته‌های پادشاهان هخامنشی آمده، میثره (Mithra) به جهان باز می‌گردد. او که از ایزدان باستانی هند و ایرانی است ساعات روز را طولانی کرده و در نتیجه برتری خورشید پدیدار می‌شود.
آئین مهرپرستی یا آئین مهر برپایه پرستش میترا در دوران پیش از آئین زرتشت شکل گرفته است و در اروپا به آئین میترائیان هم گفته می‌شود.
شب یلدا (شب چله) از کجا می‌آید
شب یلدا شب تولد مهر است و این بازمانده از آداب مهری است که در شرق مدیترانه به طور وسیعی رایج بوده و آثارش از جمله در معابد مهری باقیمانده در پالمیرا دیده می‌شود.
از همین رو است که برای جشن گرفتن میلاد مهر، سفره‌ای پهن می‌شود که به آن سفره یلدا یا چله می‌گویند و با انواع خشکبار، انار دان‌شده و یا هندوانه تزئین می‌شود.
مرسوم است که در این شب یلدا خانواده تفالی به دیوان حافظ می‌زند و اهل ذوق و شاعری، سروده‌های خود را برای دیگران می‌خوانند. در مجموع اینها آدابی است که از فرهنگ باستانی مهر در میان مردم باقی مانده و هر سال با شب یلدا نو می‌شود.
شب یلدا (شب چله) از نگاه شاعران
واژه «یلدا» نخستین‌بار در ادبیات کهن فارسی در آثار شاعران دوره‌های پس از اسلام دیده می‌شود.
یکی از نخستین شاعران نامداری که این واژه را به‌کار برده، مسعود سعد سلمان در قرن پنجم هجری است. پس از او، حافظ شیرازی در قرن هشتم هجری، در غزلیات خود به واژه «یلدا» اشاره کرده است.
واژه «چله» به دلیل اصالت فارسی‌اش در ادبیات کهن ایران حضوری پررنگ دارد و در متون کهن فارسی و آثار بسیاری از شاعران برجسته به کار رفته است. این واژه به‌طور استعاری به سرما، زمستان، دوره‌های گذار و شب‌های طولانی اشاره دارد.
مولوی، شاعر قرن هفتم هجری، در غزلیات خود به واژه «چله» اشاره می‌کند و آن را در ارتباط با دوره‌های زمانی به کار می‌برد.
منوچهری دامغانی، شاعر قرن پنجم هجری، نظامی گنجوی، شاعر قرن ششم هجری و سعدی، شاعر قرن هفتم هجری نیز در اشعار خود به «چله» اشاره کرده‌اند.
شب یلدا یا شب چله
در نشریات عمومی پیش از سال ۱۳۵۷، از هر دو واژه «چله» و «یلدا» استفاده شده است اما شب «چله» بیشتر رایج بود. هنوز هم در ادبیات محاوره‌ای بسیاری از مناطق کشور، شب چله رایج‌تر است؛ به ویژه آن که در برخی مناطق، آیین‌هایی با این شب پیوند خورده‌اند.
شورای عالی انقلاب فرهنگی در هجدهم مهر 1402، در مصوبه ۸۹۹ خود مقرر کرد شب چله در تقویم رسمی به عنوان «روز ترویج فرهنگ میهمانی و پیوند با خویشان» نام‌گذاری شود.
در همین جلسه، چهارشنبه‌سوری هم به «روز تکریم همسایه» تغییر نام یافت.
از اینها گذشته، «چله» بدون وابستگی به آیین‌های غیرایرانی یا مذهبی، یک واژه بی‌طرف فرهنگی است که همه ایرانیان با هر گرایشی می‌توانند از آن استفاده کنند.
در نتیجه، اگر هدف تاکید بر هویت ملی و اصالت فرهنگی ایرانی است، واژه «چله» انتخاب بهتری است.
واژه «یلدا» هر چند رایج است اما بار تاریخی و فرهنگی آن به اندازه «چله» با سنت‌های ایرانی هم‌خوانی ندارد.
